Maciej "Ariel" Radliński

Czas płynie

Czyli luźna refleksja o tym ile razy rolnik bretoński obróci na polu przed wieczerzą

Wyobraźmy sobie że bohater gracza pyta drugiego o godzinę, na co ten patrzy w słońce i mówi: "Jest za kwadrans trzecia". Ci którzy zrozumieli o czym jest mowa w tym artykule już na pewno się domyślają co jest jego tematem - tedy słusznie powinni skrzywić się z niesmakiem na powyższy przykład patrząc i czytać dalej co nastepuje.

Te czasy, które obrazuje nam Warhammer (wydaje mi się) to za wczesna pora na liczenie w godzinach - brakuje tu precyzyjnych mechanizmów które powiadają nam która godzina (i minuta) wybiła a także mało kto czuł potrzebę ułatwiania sobie życia dzieleniem czasu na godziny - szczególnie że jest to podział sztuczny a nie - jak przystało na godzenie się z naturą (porami roku) i jej zmianami czasowymi - naturalny.

Zasadniczą i podstawową skalą jest Dzień (w naszym pojęciu doba - będę pisać słowo "Dzień" z dużej litery by odróżnić je od znaczenia podanego niżej), liczony od pory dnia do pory tej samej jaka jest nastepnego dnia (np. od południa do południa albo od zmierzchu do zmierzchu).

Pojęciem "dzień" (tym razem nie jako doba) określa się również tą część doby, kiedy słońce jest nad horyzontem (od świtu do zmierzchu). Stąd też "dzień" w tym znaczeniu też jest jednostką miary czasu. Oczywiście ruch planety skraca lub wydłuża dni co jest widoczne na dłuższą metę (np w lecie a w zimie). Ale na krótszą nie. Zdaję sobie w tym momencie sprawę z tego, że trudno nam się z tym pogodzić, jako że współcześnie liczenie dnia jako miary czasu jest dzieleniem włosa na czworo i trzymaniem się zbędnych szczegółów nakazujących przywiązywanie się do traktowania tego jako osobną miarę czasu. W tym momencie już możemy dzielić ten okres czasu na mniejsze, luźne jak: pół dnia, przedpołudnie, popołudnie. Podobnie czynimy z nocą (kiedy oczywiście słońca na niebie nie ma), określając przestrzeń czasową poprzez określenia "przed północą", "po północy" ewentualnie inne.

Oczywiście takie określenie drobniejsze jak "pół przedpołudnia", albo "trzecia ćwierć dnia" są już nieco uciążliwe. Ponieważ nikt nie wpadł w tamtym czasie na to by dzielić Dzień na równe części, które byłyby liczone (godziny), głównie przez to, że nie zawsze był pomysł jak je liczyć. Najpewniejszą przesłanką - jak i obecnie - jest pozycja słońca ale w tamtych czasach ludzie patrząc na nie, wiedzieli jaka jest pora dnia i nikt się nie fatygował żeby to jakoś nazwać. Po prostu rolnik wiedział że jeszcze zdąży cztery razy wzdłuż pola obrócić by potem lecieć na wieczerzę - po cholerę takiemu stwierdzenie "godzina szesnasta"?

Czujcie klimat!

Jedynymi porami które były w miarę stałe i stanowiły podstawę do obliczania czasu było: świt, południe, zmierzch, północ. O ile południe (i ewentualnie północ jeżeli ktoś radzi sobie z gwiazdami tak samo jak ze słońcem) były w miarę stale ustalane, o tyle staroświatowcy już pokapowali się że świt i zmierzch następują różnie - w zależności od pory dnia. Stąd przy tych dwóch porach uwzględniano różnicę.

W ten sposób gwarantem liczenia czasu było stały ruch słońca wokół Ziemi (jeszcze nie czasy Kopernika chyba, co nie?). Tworzący Dzień i w miarę niewielkie odstępy czasowe (jak przedpołudnie, południe, zmierzch, itp). Niechcący wypracowano stabilny system liczenia czasu (zapewne pierwowzór godzin) wzorując się na procesach ciągle powtarzalnych, niezmiennych. Na górze takim procesem był ruch ciał niebieskich.

A na dole...

Staroświatowcy pokapowali się także że jeżeli cyklom dni i nocy są podporządkowane procesy na ziemi, to równie dobrze wymierzając owe procesy można dzielić Dzień (czyli dobę) na nieco prostsze części. Po prostu coś co wykonuje się całą dobę dzieli się na równe zmiany. Mowa przede wszystkim o strażach (wartach) i oracjach. Każde z nich jest właściwe dla konkretnej grupy społecznej (straż, duchowieństwo), ale jako sposób mierzenia czasu jest właściwie powszechne.

STRAŻE

Warta dzieli się zasadniczo na sześć zmian, co w naszym współczesnym rozumieniu czasowym wprowadza czterogodzinne warty.

Zasadniczo zmiana wart następuje o świcie słońca i pokrywa się z nim (choć różnie to bywa w zimie/lecie). Zmiana wart następuje także w południe ale ponieważ przestrzeń czasowa między nimi wynosi około 8 godzin, więc rankiem dochodzi do jeszcze jednej zmiany. Tak samo jest o zachodzie słońca (zmiana wart) i między południem a zachodem. W ten sposób środek dnia zawsze zorientowany jest w południe niezależnie od pory roku (czyli czasu wschodu i zachodu słońca). Wreszcie cykl dzienny zamyka zmiana wart o północy. Oczywiście różnie to może wyglądać w innych miastach ale przyjęty powszechnie jest taki system...

Wygląda to tak:

która to straż	określana też jako:	następuje o godzinie:
I straż	I dzienna	4 nad ranem (wschód słońca) *
II straż	II dzienna	8 rano
III straż	III dzienna	12 (południe)
IV straż	I nocna	16 po południu
V straż	II nocna	20 wieczorem (zachód słońca) *
VI straż	III nocna	0 (północ)

* - taki układ straży jest zorientowany według czasu letniego kiedy rzeczywiście mamy do czynienia ze świtem o godzinie 4 i zimowego kiedy zmierzch robi się około godziny 20. Układ ten jako gwarantujący stabilizację liczenia czasu powinien obowiązywać cały rok, ale MG może zmodyfikować go wprowadzając czas letni i czas zimowy przesuwając cały układ zmian wart o np. godzinę - tak jak robi się to współcześnie. Zmieniłoby to także nazewnictwo - prawdopodobnie w lecie mielibyśmy IV warty dzienne i II nocne a w zimie odwrotnie.

ORACJE

Oracje (modlitwy) w zakonach wypełniają bardzo dużą część dnia zgodnie z klasztorną regułą Ora et labora. (w języku współczesnym mówi się "horka" - od łac. hora = godzina). Klasztorne i kapłańskie brewiarze przewidują siedem modlitw dziennie w odstępach trzygodzinnych. Te modlitwy to:

Jutrznia	o godzinie 6
I Horka	o godzinie 9
II Horka (Suma)	w południe (12)
III Horka	o godzinie 15
Nieszpory	o godzinie 18
Kompleta	o godzinie 21
a także
"Liturgia Czytań"	w nocy (budzono się nań w środku nocy, bez ustalonej powszechnie pory, zwykle około 2-3)

Każda z modlitw brewiarzowych trwała od 15 (horki) do około 40 (jutrznia, nieszpory) lub nawet 60 minut (godzina czytań), co pozwalało (przede wszystkim w środowiskach klasztornych) oznaczać partie czasu, np. horka = 15 minut, dwie horki = 30 minut, itd. Poza środowiskiem duchownym, gdzie nie odmawiano brewiarzy ani nie sugerowano się nimi musiano radzić sobie inaczej.

System oracji i zmian wart przyjęty szczgólnie w dużych osiedlach gdzie ma się do czynienia z jednymi i drugimi pozwala w tym momencie na w miarę jednolicie przyjęty rozkład dnia i oznaczenia poszczególnych jego pór. Inna sprawa że o ile wszyscy mają do czynienia ze strażami (zmiany wart w przeszłości przyciągały takie larmo, że w całym mieście wiedzieli co się dzieje) o tyle mało kto się modli (z brewiarzy), stąd nazewnictwo godzinowe z modlitw dziennych bywa nieznane. Za to dzwony świątyń wzywający wiernych do nabożeństw wystarczająco regularnie przyczyniają się do wyznaczania poszczególnych godzin. Stąd też dla niektórych słowo "horka" czy "nieszpory" mogą kojarzyć się wyłacznie z porą dnia ale nie z modlitwą.

SZKLANKI PORTOWE

Tym pojęciem określa się system "oddzwaniania" pór dnia za pomocą pojedyńczego dzwonu na sznurze, umieszczanego pod banderą w porcie. Jedna szklanka to podwójne uderzenie dzwonu. Szczególnie ma to miejsce w portach wojennych, gdzie wiąże się to z uroczystym podnoszeniem i opuszczaniem tejże bandery (o świcie i o zmroku), połączonym z apelem. W portach pasażerskich zaś szklanki regulują rozkłady jazdy dla kapitanów załóg.

Szklanki bito bardzo dokładnie - co pół godziny (upływ czasu mierzyła klepsydra), ale nie wszędzie było konieczne tak dokładne mierzenie czasu. Zakładając jednak, że my bijemy co pół godziny - system szklanek przedstawiał się następująco:

Godzina 7.30	.	pół szklanki
Godzina 8	..	1 szklanka
Godzina 8.30	.. .	półtorej szklanki
Godzina 9	.. ..	2 szklanki
Godzina 9.30	.. .. .	2 i pół szklanki
Godzina 10	.. .. ..	3 szklanki
Godzina 10.30	.. .. .. .	3 i pół szklanki
Godzina 11	.. .. .. ..	4 szklanki
Godzina 11.30	.	pół szklanki
Godzina 12	..	1 szklanka

Godziny handlu, pracy i posiłków.

Pory dnia określa się również często na podstawie cyklu pracy i odpoczynku - posiłków. W większych miastach (szczególnie w Estalii) podstawą dnia jest siesta (zazwyczaj w godzinach 12-14) przypadająca na najwyższą temperaturę dnia. W miastach najpopularniejszą formą pracy i aktywności jest oczywiście handel. Przykłady:

rozpoczęcie handlu	Markanfand
pora obiadowa	Mittagessen
wieczerza	Abendmahlzeit
koniec handlu	Markende

i inne.

Spróbujmy teraz wszystko razem zebrać "do kupy".

Godzina 4	I straż
Godzina 6	Pół do II Straży, Jutrznia
Godzina 7	Markanfand
Godzina 8	II straż
Godzina 9	I Horka
Godzina 10	Pół do III Straży
Godzina 12	Południe, Suma, II Horka, III Straż, Siesta
Godzina 13	Po południu, Mittagessen
Godzina 14	Pół do IV Straży, Po Sieście
Godzina 15	III Horka
Godzina 16	IV Straż
Godzina 18	Pół do V Straży, Nieszpory
Godzina 19	Abendmahlzeit
Godzina 20	V Straż, Markende
Godzina 21	Kompleta
Godzina 22	Pół do VI Straży
Godzina 24	Północ, VI Straż

MIARY CZASU

Nie ma raczej dokładnie wyliczonych miar jak sekunda, minuta, godzina. Raczej używa się abstrakcyjniejszych pojęć: chwila, moment, za niedługo, traktując je co do ich długości bardzo relatywnie (po swojemu). Równie powszechne jest używanie nazwy jakiejś czynności do zobrazowania czasu. Zaś wykonującym stosowną profesję wygodniej stosować przykłady z zawodu, tyle że niestety mogą nie być dobrze zrozumiani dla innych.

Skąd wiadomo o porze dnia:

Zmiana wart: Wydarzeniu temu towarzyszył taki rumor że nawe w slumsach wiedzieli, że właśnie na blankach, przy bramach, na komisariatach, w koszarach, na zamku zmieniała się straż. Nie dość że strażnicy głośno ogłaszają czas np. Piąąąąąta Straaaaż! Koooniec handlu, zamykać braaamyy!, albo Jest północ !!! I wszystko jest w porządku ! (Czytał ktoś T. Pratchetta, no nie ?) to jeszcze miarowy odgłos marszu i prawie ceremonialny ryt zmian straży połączony z gardłowymi i głośnymi komendami, meldunkami, i stukaniem marszowym nie pozostawiał w tej kwestii wątpliwości. Dotyczy to oczywiście zmian wart (godziny, 0, 4, 8, 12, 16 i 20). Ewentualnie strażnicy ogłaszali połówki wart (godziny 2, 6, 10, 14, 18 i 22). Do tego też służył dzwon koszarowy lub przy bramach, oczywiście za każdym razem wiecznie towarzyszący szklankom portowym.
Zgromadzenia modlitewne (nawoływanie i dzwony świątynne): Oracje brewiarzowe towarzyszyły zgromadzeniom wiernych, którzy zbierali się w świątyniach na modlitwie (porównaj nieszpory i nabożeństwa w dzisiejszych kościołach parafialnych). Dzwony ogłaszające modlitwy znajdowały się oczywiście na dzwonnicach świątynnych. W większych klasztorach (miejskich przede wszystkim) inny dzwon obwieszczał inną modlitwę (inny jutrznię, inny I i III Horkę, inny Sumę i Nieszpory a jeszcze inny - kompletę). Znowu jeszcze inny dzwon był używany w trwodze na alarm albo przy innych okolicznościach. W ten sposób ludzie postronni (okoliczni mieszkańcy) korzystali z tego orientując się samemu o mijającym czasie.

CO MIERZYĆ CZAS MOŻE ?

mechanizmy czasowe: Powybudowane przez inżynierów (zapewne szczególnie krasnoludzkich, używane pod ziemią) mechanizmy które posiadają jakiś wskaźnik określający czas (czyli zmieniający się w miarę upływu czasu). Może mieć to formę zegara wskazówkowego (pierwowzór zegara).
klepsydry: Najpowszechniejsza rzecz. Każda taka zbudowana jest z dwóch niewielkich naczyń połaczonych ze sobą szyjkami i wypełnionymi czymś sypkim (np. piaskiem). Działa na tej zasadzie że czas przesypania się piasku z górnego naczynka do dolnego wyznacza jakiś kawałek czasu (2 minuty, 30 minut, obojetnie - zależy od wielkości lub średnicy szyjki naczyń).
świece: Przydatne szczególnie w nocy, kiedy potrzebne jest też światło. Biorąc pod uwagę fakt że przeciętna świeca wypala się w przeciągu 3-4 godzin można określić taki fagment czasu rozdrabniając go na np. pół świeczki.
czasomierze słoneczne (i magiczne): Jak już wiemy podstawą często do liczenia czasu jest bieg słońca po niebie. Czy wiecie że palik wbity w ziemię w południe każdego dnia pokazuje swym cieniem ten sam zawsze kierunek ? Oznacza to, że przyporządkowując położenie cienia danej porze dnia można wyznaczyć każdą porę w ciągu trwania dnia (i ewentualnie biorąc poprawki na porę roku).

W Altdorfie mieszka pewien czarodziej, który w swoim domu ma magiczny witraż, który co godzinę zmienia kolor napawając pomieszczenie mieszkalne nie tylko pięknem mieniących się barw ale i skutecznie napedzany magią pokazuje czas. Takie i inne podobne magiczne czasomierze mogą znajdować się w gildiach, albo świątyniach...

Okresowe:

cykle księżycowe: Kto mieszka nad wodą ten wie jak regularnie pojawiają się przypływy i odpływy, ale i nie mieszkający nad brzegami mórz mogą zorientować się o regularności księżyca (pełni, nowiu) - no ale to już kwestia liczenia dni. Może o tym w kolejnym artykule.